Mr. Rehan Neziri

"Diversiteti më ka shoqëruar vazhdimisht"

 Mr. Rehan Neziri, imam nga Tearca në Kreuzlingen të Zvicrës
 

Kam lindur dhe jam rritur në një fshat në veriperëndim të Maqedonisë së Veriut. Aty fliten katër gjuhë: shqip, maqedonisht, turqisht dhe romanisht. Njerëzit atje janë muslimanë dhe të krishterë ortodoksë. Që nga fëmijëria jam përballur me këtë diversitet dhe që herët kam qenë i detyruar të mësoj, jo nëpërmjet termave shkencorë, por nëpërmjet përvojës personale, se si të bashkëjetoj me njerëz që janë të ndryshëm nga unë.

Bashkëjetesa nuk ka qenë gjithmonë miqësore. Që kur ishim fëmijë, secili prej nesh pretendonte se ishte më i vlefshëm se tjetri. Kjo na çoi në një lloj 'grupimi të brendshëm' tipik. Secili prej nesh e shikonim veten në një epërsi të supozuar.

Ende e mbaj mend mirë kur "ne" dhe "ata" nuk blinim në dyqanet e njëri-tjetrit, edhe pse ndoshta produktet e tyre ofroheshin me cilësi të mirë dhe me çmime të volitshme. Jo rrallëherë përdornim shprehje përçmuese. Fatmirësisht, sot këto gjëra nuk ndodhin më.

Me kalimin e kohës kuptuam se edhe brenda grupit tonë gjuhësor dhe fetar kishte njerëz që silleshin ndryshe nga të tjerët në të njëjtin grup. Edhe vëllezërit dhe motrat nuk sillen njësoj. Unë vetë nuk jam gjithmonë i njëjti. Gjatë ditës, sjellja ime ndryshon. Kjo më bën njëkohësisht një individ të veçantë dhe të vetmuar, si një banor i një ishulli. Një "unë", që gjithmonë jam në ndryshim, në komunikim me të tjerë që po ashtu janë gjithmonë në ndryshim, si brenda grupit tim, ashtu edhe me të tjerë nga 'grupe të jashtme' të të njëjtit fshat, të së njëjtës shoqëri, i bën gjërat edhe më komplekse. Megjithatë, edhe në këtë gjendje "i ndryshëm-nga-të-tjerët", njeriu mbetet në një masë të dukshme i njëjti, por që është i gatshëm të mbetet në dialog me të tjerët, duke u dhënë atyre hapësirë për t’u shprehur. Dihet tashmë që njeriu nuk mund të 'mos komunikojë'. Shpeshherë ne komunikojmë joverbalisht, madje edhe heshtja është një formë komunikimi (Schulz von Thun, Miteinander reden, vëll. 1, Hamburg 2018, f. 37 e tutje).

Përvojën e parë të shkëmbimit "ndërkulturor" e kam pasur që në shkollën fillore. Mësimi atëherë, ashtu si sot, zhvillohej në klasa të ndara në tri gjuhë: shqip, maqedonisht dhe turqisht. Romët, si një pakicë, duhej dhe ende duhet të zgjedhin midis shqipes dhe maqedonishtes. Të gjithë mësuesit kishin një dhomë të përbashkët mësuesish. Ne nxënësit ndanim oborrin e shkollës dhe rrugën për në shkollë. Koha e shkollës kalonte në një klimë të vazhdueshme që ndryshonte mes qëndrimit pranë njëri-tjetrit, kundër njëri-tjetrit dhe me njëri-tjetrin.

Më vonë, në medresenë islame në Shkup, kryeqytetin e Maqedonisë, përsëri përjetova një diversitet. Megjithëse të gjithë, profesorët dhe nxënësit, ishim muslimanë, flisnim gjuhë të ndryshme: shqip, turqisht dhe maqedonisht. Aty për herë të parë takova muslimanë që flisnin maqedonisht. Në fshatin ku jam rritur, marrëdhënia me maqedonasit e krishterë nuk ishte gjithmonë miqësore. Megjithatë, në medresenë islame mësuam të silleshim me muslimanët maqedonishtfolës në mënyrë miqësore dhe vëllazërore. Kjo nuk ishte gjithmonë e lehtë. 'Formacioni i brendshëm i ekipit' shpesh na vinte në mendje. Pas katër vitesh në medresenë islame, ky diversitet pothuajse ishte zhdukur, dhe ne e perceptonim këtë gjendje si diçka të natyrshme. Arritëm të komunikonim pothuajse pa probleme në të tria gjuhët, dhe ajo që na bashkonte, pra kultura islame dhe ballkanike, doli në plan të parë.

Përpara luftës në Bosnje, fillova studimet për teologji islame në Sarajevë. Që në medresenë islame në Shkup kishim profesorë që kishin përfunduar studimet në Sarajevë, dhe ata na kishin njoftuar me këtë qytet dhe profesorët e tij. Që atëherë fillova të mësoja boshnjakisht. Në Bosnje njoha një Islam 'tjetër'. Ky Islam ishte më i hapur, më përfshirës dhe një Islam autentik ballkanik-evropian. Një Islam që kishte krijuar një simbiozë të bukur me kulturën e boshnjakëve. Boshnjakët e ruanin traditën e tyre me një përkushtim të madh. Ekziston një traditë mjaft e gjatë ndër teologët dhe dijetarët islamë, të cilët e kultivojnë këtë interpretim autentik boshnjak të Islamit. Një traditë që është formuar si nga Lindja ashtu edhe nga Perëndimi.

Në Sarajevë, për herë të parë pata mundësinë të vizitoja një sinagogë, dhe atje kam pasur gjithashtu kontaktet e mia të para me hinduizmin. E njoha këtë fe si në fakultetin teologjik, si një pjesë të gjithë filozofisë së vjetër, ashtu edhe në rrugët e qytetit të vjetër të Sarajevës, ku misionarët hindu shpërndanin broshura dhe libra për hinduizmin. Një mbrëmje, bashkë me disa shokë të mi të studimeve, pata rastin të merrja pjesë në një ligjëratë në shtëpinë e tyre të improvizuar për lutje. Kështu, fitova një pasqyrë pak më të qartë mbi shkrimet e tyre të shenjta dhe mësimet e tyre. Duhet të pranoj se atëherë, këto mësime më dukeshin pak eksotike.

Si pasojë e luftës që shpërtheu në Bosnje në vitin 1992, më duhej të ndërprisja studimet e mia dhe të vendosja se ku do t’i vazhdoja. Kishte disa alternativa në vendet arabe-islamike. Në fund, zgjodha Turqinë si një vend që, krahasuar me vendet e tjera islame, ishte jo vetëm gjeografikisht, por edhe kulturalisht më i afërt me vendlindjen time. Shpejt pata mundësinë që atje të njihja një shumëllojshmëri aktorësh, grupesh dhe lëvizjesh muslimane që nuk i dija më parë. Në vendet tona ballkanike kishte vetëm një strukturë fetare që përfaqësonte të gjithë muslimanët e vendit. Ndërsa në Turqi dhe në vendet arabe-islamike ekziston një pluralitet i brendshëm, i cili ka një histori të gjatë dhe për shumë njerëz është diçka e natyrshme. Megjithatë, kishte një dinamikë të brendshme me rivalitet reciprok dhe njëkohësisht me konformitet. Kjo më befasoi, dhe unë e vëzhgoja me interes dhe nga një pikëpamje neutrale si një i huaj këtë diversitet të brendshëm të kulturës turko-islame dhe vendosa t’i thoja lamtumirë monolitizmit tim.

Në vitin 2002, erdha në Zvicër si imam në xhaminë shqiptare në Kreuzlingen. Bashkësia shqiptare-islame këtu është mjaft homogjene. Anëtarët vijnë pothuajse ekskluzivisht nga veriperëndimi i Maqedonisë, pra nga vendi ku unë e kam origjinën. Nuk më duhej të përshtatem shumë, pasi aktiviteti im si imam ishte i kufizuar në xhami. Së shpejti kuptova se kjo veprimtari ishte e izoluar dhe nuk më mjaftonte më. Nga ana e besimtarëve të xhamisë, si dhe prindërve të fëmijëve që e ndiqnin mësimin e Islamit në xhami, kuptova se jashtë xhamisë ndodhnin shumë gjëra. Disa fëmijë kishin probleme në shkollë. Tema si mësimi i notit, ushqimi gjatë kampimeve, paradat e festës së karnevalit, namazi, agjërimi dhe mbajtja e shamisë në vendin e punës, i shqetësonin njerëzit e bashkësisë sonë muslimane. Shpeshherë, këto tema dhe probleme cilësoheshin nga vëllezërit tanë si tendenca anti-islamike, për mua këto ishin shumë më shumë dallime kulturore sesa fetare. Kuptova, po ashtu, se roli i imamëve duhej të përfshinte edhe aspekte të tjera: atë si ndërmjetës dhe si përçues kulturor.

Një sfidë e re për mua këtu në Zvicër ishte dialogu ndërfetar: Çfarë do të thotë kjo, çfarë synohet me të dhe si realizohet ky dialog? As në Maqedoni dhe as në Turqi nuk kisha mundësinë të angazhohesha aktivisht në një dialog ndërfetar. Falë një prifti katolik dhe faktorëve të tjerë, si dy kishat lokale, shkolla dhe autoritetet përkatëse, ne arritëm të krijonim në Kreuzlingen një 'Tavolinë të Rrumbullakët të Religjioneve'. Aty u diskutuan tema të ndryshme specifike për fenë dhe u zhvilluan mundësi për zgjidhje. Si rezultat, u vendos mësimi i fesë islame në shkollat publike, i cili, përveç ndihmës për formimin e identitetit fetar, synonte integrimin e fëmijëve muslimanë dhe të prindërve të tyre, zvogëlimin e barrierave dhe frikërave, promovimin e bashkëjetesës si dhe shkëmbimin ndërfetar. Tanimë është viti i pesëmbësdhjetë shkollor, që unë ligjëroj mësimin islam në shkollat fillore të qytetit të Kreuzlingenit. Në këtë rol, kam marrë pjesë disa herë në konventat e mësuesve dhe kam pasur mundësinë të shkëmbeja ide dhe përvoja me mësues të tjerë, veçanërisht me mësues klasash dhe drejtorë shkollash, mbi Islamin. Kohë pas kohe, sipas nevojës, kam ndërmjetësuar në konflikte me sfond fetar midis nxënësve dhe mësuesve dhe drejtorëve të shkollave.

Në ndërkohë, kam pasur mundësinë që, kur kam pasur kohë të lirë, të punoj si përkthyes ndërkulturor në Zvicrën Lindore për gjuhët shqipe, maqedonase dhe turke. Edhe këtu kam arritur t’i zgjeroj njohuritë e mia lidhur me komunikimin ndërkulturor. Kam ndjekur kurse për veprimtarinë e përkthyesit dhe vazhdimisht kam ushtruar dhe reflektuar mbi bisedat trialoguese. Është një e vërtetë se çdo njeri socializohet në kontekstin e tij sociokulturor. 'Perceptimi ynë, interpretimet dhe vlerësimet tona mbi informacionet që marrim dhe, për rrjedhojë, gjithë sjellja jonë, varet plotësisht nga ambienti sociokulturor në të cilin jemi socializuar' (El Hashash, Interkulturelle Kommunikation: Missverständnisse, Klärungen & Umgangsformen, Dietikon 2013, f. 12). Sot, si pasojë e globalizimit, 'karakteri i pothuajse çdo takimi ndërpersonal është njëkohësisht edhe ndërkulturor'. Në një situatë të tillë, e thënë në mënyrë të përmbledhur, 'në komunikimin ndërkulturor, keqkuptimet janë e vetmja natyrshmëri absolute' (El Hashash, po aty, f. 20). Sipas El Hashash, ekzistojnë forma, lloje ose shkallë të ndryshme të komunikimit në nivelin ndërkulturor, përfshirë komunikimin nëpërmjet një gjuhe të huaj; nëpërmjet një lingua franca, pra një gjuhe të tretë, dhe nëpërmjet përkthimit. 'Rruga e komunikimit nëpërmjet përkthimit është shumë delikate. Të dy partnerët e komunikimit janë të varur nga personi që përkthen. Nëse personi që përkthen nuk është i trajnuar profesionalisht/ndërkulturalisht dhe thjesht merr një ‘funksion kutie të zezë’, komunikimi dhe mirëkuptimi bëhen thejsht çështje fati' (El Hashash, po aty, 50). Si përkthyes ndërkulturor, komunikimin e shoh në dy nivele të ndryshme: në nivelin gjuhësor dhe në atë kulturor. Në nivelin kulturor, bien në sy vështirësitë si: mungesa e njohurive mbi stilin e jetesës dhe mbi të gjithë sistemin zviceran nga ana e personave që nuk janë zviceranë. Vështirësitë gjuhësore shfaqen kryesisht me shprehje figurative si: "Ich habe Schwein gehabt" (Kam pasur fat), "Ich habe wie ein Stein geschlafen" (Kam fjetur si  trup), "Ich bin mit dem linken Fuss zuerst aufgestanden" (Jam zgjuar ters), etj. Si përkthyes ndërkulturor e di se këto nuk mund të përkthehen fjalë për fjale. Shumë vështirësi shfaqen kur nuk njihet sa duhet sistemi aktual ose kur ekzistojnë informacione dhe supozime të gabuara. Për shembull, prindërit me origjinë migracioni nuk e dinë se çfarë është një Einschulungsklasse (ku nxënësit e dobët, materialin e klasës së parë e marrin të shtrirë në dy vite). Ata e interpretojnë këtë ofertë si një desavantazh ose madje si diskriminim ndaj fëmijës së tyre. Ka ndodhur gjithashtu që një nënë refuzoi ta dërgonte djalin e saj në një shkollë të veçantë (Sonderschule). Prandaj, si përkthyes ndërkulturor, shpeshherë duhet të ndërmjetësoj midis personave të ndryshëm të përfshirë në bisedë dhe të kryej punë sqaruese.

Si përkthyes, njëherë më duhej t’i përktheja një pacienti një diagnozë të rëndë dhe t’i komunikoja se jetën e kishte të shkurtër. Kjo për mua nuk ishte e lehtë, sepse në kulturën tonë nuk është zakon që t’i thuhet dikujt drejtpërdrejt se po i afrohet vdekja, pasi kjo mund të shkaktojë frikë, me të cilën pacienti do të vuante gjithnjë e më shumë. Si përkthyes, kam përgjegjësinë të përkthej saktë dhe plotësisht dhe të mbaj një pozitë neutrale. E di gjithashtu se në Zvicër, informimi i pacientit mbi diagnozën është detyrë e mjekëve.

Kur ia komunikova këtij pacienti diagnozën, ai e priti këtë lajm me qetësi dhe në mënyrë të arsyeshme. Më tha: 'Një ditë të gjithë do të shkojmë te Zoti'. Atëherë ndjeva një lehtësim të madh. Kjo më bëri të kuptoja se supozimi im i formuar nga kultura ime nuk është gjithmonë i saktë.

Si përkthyes, gati asnjëherë nuk kam përjetuar që përkthimi im të shkaktojë konflikte ose keqkuptime të mëdha midis personave profesionistë dhe personave që u përkthej. Pacienti dhe profesionistët janë të lumtur që arrijnë ta kuptojnë tjetrin dhe të kuptohen nga tjetri.

Dy herë më ka ndodhur që si përkthyes në një klinikë psikiatrike, pacientët të mos më kenë dëshiruar në fillim. Këta pacientë më njihnin dhe e dinin se unë si imam kam shumë kontakte me komunitetin. Ata kishin frikë se mos po ndaja ndonjë informacion lidhur me ta, me sëmundjen e tyre ose me qëndrimin në klinikë. Një qëndrim në psikiatri, siç është e njohur tanimë, është e lidhur me shumë paragjykime. Pasi u kam shpjeguar se si përkthyes jam i obliguar ta ruaj sekretin e punës, ata kanë pranuar të më kenë si përkthyes.

Sot (2019), unë jam gjithashtu i angazhuar në kujdesin shpirtëror (Seelsorge) për muslimanët në spital. Edhe në këtë rol, më është kërkuar të përkthej në turqisht. Kjo është një sfidë e madhe, sepse unë paraqitem në dy role. Sigurisht që isha i vetëdijshëm se roli im i parë në këtë rast ishte kujdesi shpirtëror, dhe vetëm më pas, shumë shkurt, merrja përsipër një aktivitet vullnetar si përkthyes.

Për mua, ky është një rol i ri. Më parë vizitoja pacientët nga komuniteti im në spital. E reja është se tani kjo ndodh në një formë të organizuar dhe me qëllim për të vizituar sa më shumë persona që kërkojnë kujdes shpirtëror musliman. Për këtë, ndoqa një kurs trajnues, ku mësova se një kujdestar shpirtëror është në radhë të parë një dëgjues, shoqërues, këshilltar, person kontakti dhe ndërmjetës në situata të vështira të jetës. Qëllimi është që atij që ka nevojë për kujdestari shpirtërore, t’i ofrohet mbështetje, ngushëllim dhe kujdes (Cimşit M., "Islamische Seelsorge – Eine theologische Begriffsbestimmung", në: Ucar B., Blasberg-Kuhnke M. (ed.) Islamische Seelsorge zwischen Herkunft und Zukunft, Frankfurt am Main 2013, f. 15). Sidomos kur stafi i spitalit duhet t’i komunikojë pacientit një diagnozë që rrezikon jetën, roli i kujdestarit shpirtëror është veçanërisht i rëndësishëm. Këtu nuk jam ndërmjetës, por dëgjues: gjej kohë, jam aty, ofroj ngushëllim... (Në ndërkohë nuk jam më kujdestar shpirtëror në spital, por në një nga burgjet e kantonit Thurgau, ku një numër i madh i banorëve të saj janë me përkatësi fetare muslimane).

Përgjatë gjithë këtyre stacioneve të jetës sime, mësova ta vlerësoj njeriun si njeri. Mësova se çdo njeri është një botë në vete, me religjionin, kulturën dhe formimin e tij shoqëror. Kam mësuar se për një bisedë të suksesshme duhet të plotësohen disa kritere të rëndësishme që të mos lindin keqkuptime dhe konflikte. Këtu përfshihet që çdo njeri të perceptohet dhe respektohet si një individ dhe gjendja si dhe shqetësimet e tij të merren seriozisht. Pranimi i personit që e kemi përballë, pavarësisht nga pamja, origjina dhe botëkuptimi i tij, është diçka thelbësore, edhe nëse ato dallojnë ndjeshëm nga të miat. Për ta arritur këtë, pajtimi me vetveten është e qenësishme. Këtu nevojitet një kompetencë ndërkulturore. Kjo kërkon disa kualifikime thelbësore si: tolerancën ndaj ambiguitetit, që do të thotë aftësinë për të 'përballuar' raportin e tensionit mes kundërshtive të papajtueshme dhe shumëkuptimësive; empatinë për ndjenjat dhe mënyrat e të menduarit të partnerëve nga kultura, fe dhe konfesione të tjera; fleksibilitetin dhe gatishmërinë për të mësuar gjëra të reja, si dhe aftësinë për t'u përshtatur shpejt në situata të pazakonta e të reja, etj. (Bolten J., Interkulturelle Kompetenz, Landeszentrale für politische Bildung Thüringen, Erfurt 2007, f. 112–114)

Me këto kualifikime thelbësore, njeriu e kupton se ekziston pluraliteti dhe se ka dallime që duhet të pranohen si të tilla. E rëndësishme është që, koekzistenca jashtë fesë, kulturës dhe botëkuptimit tonë, të shikohet jo si një kërcënim, por si një pasurim, dhe të veprohet në përputhje me këtë njohuri.
 
 
Botuar në revistën Spiritual Care, vëll. 8, nr. 4, 2019, f. 349-352
(https://doi.org/10.1515/spircare-2019-0033)
 

Nga gjermanishtja: R. Neziri